ks. Andrzej Orczykowski SChr
Z potrzeby serca czy z obowiązku? O niedzielnej Mszy Świętej.
Artykuł pochodzi z miesięcznika "Msza Święta" nr 04, kwiecień 2009
wydrukuj ten artykułUczestnictwo w niedzielnej Mszy Świętej dla pierwszych chrześcijan było czymś naturalnym i wynikało z potrzeby serca. Eucharystia stanowiła centrum życia pierwszych wspólnot i istotę świętowania niedzieli. W relacji Dziejów Apostolskich (20,7) czytamy, że uczniowie Chrystusa w pierwszym dniu po szabacie zbierali się „na łamanie chleba”. O potrzebie kontynuowania takiej praktyki przypomina List do Hebrajczyków: „Nie opuszczajmy naszych wspólnych zebrań, jak się to stało zwyczajem niektórych, ale zachęcajmy się nawzajem […]” (Hbr 10,25). Nauka Dwunastu Apostołów (Didache 14,1) również zawiera zachętę: „W dzień Pański gromadźcie się, łamcie chleb i czyńcie dzięki […]”. Dla uczniów Chrystusa było oczywiste, że w niedzielę nie może nikogo zabraknąć przy stole Pańskim. Męczeńska śmierć, poniesiona za udział w Eucharystii, stanowi piękne świadectwo, że w pierwszych wiekach chrześcijaństwa nie było potrzebne formułowanie specjalnego nakazu odnośnie do uczestnictwa w niedzielnej Mszy Świętej. W 304 roku w Abitenie czterdziestu dziewięciu chrześcijan na śmierć zostało skazanych właśnie za to, że gromadzili się na niedzielnej Eucharystii. Lektor Emeritus, świadomy grożącego mu wyroku śmierci, wobec prokonsula Anulinusa złożył wyznanie: „Nie możemy żyć bez sprawowania celebry dnia Pańskiego”. Podobnie Wiktoria, zapytana o powody złamania zakazu uczestnictwa w Eucharystii, zdecydowanie odpowiedziała: „Uczestniczyłam w zgromadzeniu, ponieważ jestem chrześcijanką”. Uczestnictwo w niedzielnej Mszy Świętej świadczyło o przynależności do Chrystusa i wspólnoty Jego uczniów. Sprawujący Eucharystię pamiętali również o tych, którzy nie mogli w niej uczestniczyć, przynosząc Komunię Świętą chorym, osobom starszym, uwięzionym za wiarę.
Kościół w pierwszych wiekach przypominał o uczestnictwie w niedzielnej Mszy Świętej jako duchowej potrzebie. Dopiero później, w obliczu zobojętnienia lub zaniedbań niektórych wiernych, zaczął jednoznacznie nauczać o obowiązku uczestniczenia w niedzielnej Mszy Świętej i wydawać w tej sprawie stosowne przepisy kanoniczne. Między innymi na synodzie w Elwirze (300 r.) wskazano na ścisły związek uczestnictwa w niedzielnej Eucharystii z przynależnością do społeczności wiernych. W kanonie 21. tegoż synodu zapisano: „Jeśli ktoś w mieście przez trzy niedziele nie przyjdzie do kościoła, niech na pewien czas zostanie poza [społecznością wiernych], aby było wiadomo, że został ukarany”. Zaczęły pojawiać się również problemy dotyczące sposobu uczestniczenia w niedzielnej Mszy Świętej. Dlatego synod w Agde (506 r.) upomina: „W niedzielę wierni powinni brać udział w całej Mszy Świętej, nie odważając się wychodzić z kościoła przed błogosławieństwem kapłana”.
Pierwsze zapisy dotyczące przykazań kościelnych, w tym również uczestnictwa we Mszy Świętej w niedzielę i święta, odnaleziono w pismach św. Antonima z 1477 roku. Analogicznie przepis o obowiązku „wysłuchania Mszy” zamieszczono w Małym Katechizmie Piotra Kaniego z 1556 roku, na którym wzorowano się także przy redakcji późniejszych katechizmów. O obowiązku „wysłuchana Mszy Świętej w niedzielę i święta nakazane” w formie wyraźnego przepisu prawa powszechnego po raz pierwszy napisano w kanonie 1248. Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1917 roku.
Analizując historyczne kształtowanie się formuł przykazań kościelnych łatwo stwierdzić, że zawsze jednym z nich był nakaz uczestniczenia w niedzielnej Mszy Świętej. Obecnie w Katechizmie Kościoła Katolickiego z 1992 roku (nr 2180) odnośnie do obowiązku świętowania niedzieli czytamy między innymi, że „przykazanie kościelne określa i precyzuje prawo Pańskie: «W niedzielę oraz w inne dni świąteczne nakazane wierni są zobowiązani uczestniczyć we Mszy Świętej»”. Dosłownie został tutaj przywołany fragment kanonu 1247. obecnie obowiązującego Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1983 roku [odtąd: KPK]. Również w Kodeksie Kanonów Kościołów Wschodnich z 1990 roku [odtąd: KKKW] (kan. 881, § 1) umieszczono zapis: „Chrześcijanie są zobowiązani w niedziele i święta nakazane uczestniczyć w Boskiej Liturgii […]”. I dalej nauczanie Katechizmu (nr 2180) odwołuje się do rozstrzygnięć prawnych: „Nakazowi uczestniczenia we Mszy Świętej czyni zadość ten, kto bierze w niej udział, gdziekolwiek jest odprawiana w obrządku katolickim bądź w sam dzień świąteczny, bądź też wieczorem dnia poprzedzającego” (KPK, kan. 1248, § 1), co w KKKW (kan. 881, § 2) zostało zapisane: „Aby chrześcijanie mogli łatwiej wypełnić ten obowiązek, ustanawia się czas użyteczny, biegnący od nieszporów wigilii aż do zakończenia niedzieli lub święta nakazanego”.
Analizując zapis KPK kan. 1248, § 1, należy podkreślić, że obowiązkowi uczestnictwa we Mszy Świętej czyni zadość ten, kto bierze w niej udział, gdziekolwiek jest odprawiana, natomiast istotną sprawą jest, aby była w obrządku katolickim. „Z dowolnością miejsca” i równocześnie wymogiem katolickiego obrządku odprawiania może się łączyć pytanie dotyczące języka sprawowania liturgii, a mianowicie: czy obowiązkowi uczestnictwa we Mszy Świętej czyni zadość osoba nie znająca języka, w którym sprawowana jest liturgia? Oczywiście tak, bo chociaż język jest nieznany, to jednak gesty, liturgia i przede wszystkim obecność Chrystusa Eucharystycznego w każdej Mszy Świętej są te same. Oddzielną kwestię stanowi właściwe przygotowanie się do uczestnictwa w takiej Mszy Świętej, na przykład poprzez przygotowanie wydruku tekstów, szczególnie czytań mszalnych, w języku ojczystym.
Dalej, według wskazanego wyżej kanonu, obowiązkowi uczestnictwa we Mszy Świętej czyni zadość osoba uczestnicząca w Eucharystii „bądź w sam dzień świąteczny, bądź też wieczorem dnia poprzedzającego”. W ten sposób w obecnym KPK (kan. 1248, § 1) przywrócono zasadę stosowaną już w starożytności chrześcijańskiej, mianowicie możliwość sprawowania niedzielnej Eucharystii w sobotę wieczorem. W pierwszych wiekach Kościoła Eucharystię sprawowano zawsze w nocy z soboty na niedzielę, gdyż przejście Chrystusa ze śmierci do życia dokonało się właśnie o tej porze. Brano również pod uwagę względy praktyczne, związane z prześladowaniami czy codzienną pracą niewolników. Zatem obecnie uczestnicząc we Msza Świętej wieczorem w sobotę, wierni spełniają wymagania postawione przez prawo. Może to być Msza Święta według formularza niedzielnego, ale może być również z formularza sobotniego, ślubnego, pogrzebowego, chrzcielnego czy jakiegokolwiek innego.
Możliwość uczestnictwa w „niedzielnej Mszy Świętej w sobotni wieczór” stanowi dla duszpasterzy swoistego rodzaju wyzwanie, aby umożliwić wiernym właściwe przeżycie Eucharystii i świętowanie niedzieli. W Polsce między innymi ks. biskup Stanisław Stefanek, ordynariusz łomżyński, wydał instrukcję: W sprawie odprawiania Mszy wieczornych na rozpoczęcie niedzieli i uroczystości obowiązujących, polecając między innymi: „[…] w kościołach, w których odprawia się codziennie Mszę wieczorną, należy obowiązkowo w sobotę lub w przeddzień święta obowiązującego odprawiać wieczorem Mszę Świętą z niedzieli lub święta, zgodnie z kalendarzem liturgicznym; w innych kościołach wprowadzenie Mszy niedzielnych i świątecznych wieczorem dnia poprzedzającego wymaga przemyślenia i duszpasterskiej roztropności; Msza Święta rozpoczynająca obchód niedzieli lub święta obowiązującego powinna być odprawiana wieczorem; najwcześniej o godz. 16.00 (17.00 – czasu letniego); formularz Mszy Świętej dnia świątecznego, odprawianej w poprzedzający wieczór, z zasady bierze się z niedzieli lub uroczystości obchodzonych w dniu następnym”.
KKK (nr 2181) wyraźnie precyzuje obowiązek uczestnictwa we Mszy Świętej w niedzielę i święta nakazane, natomiast: „Ci, którzy dobrowolnie zaniedbują ten obowiązek, popełniają grzech ciężki”. Jednak mogą zaistnieć przeszkody obiektywne, zwalniające z coniedzielnego udziału w Eucharystii. W KKK wyjaśniono, że z ważnego powodu, jak na przykład choroba, pielęgnacja niemowląt, jest się usprawiedliwionym. Ponadto od obowiązku uczestnictwa we Mszy Świętej można otrzymać dyspensę od własnego pasterza (KKK nr 2181; por. KPK kan. 1245). Jan Paweł II w liście apostolskim Dies Domini – O świętowaniu niedzieli (nr 54) napisał, że: „Ci wierni, którzy z powodu choroby, niesprawności lub innej ważnej przyczyny nie mogą wziąć udziału w Eucharystii, winni dołożyć starań, aby jak najpełniej uczestniczyć z oddalenia w liturgii niedzielnej Mszy Świętej, najlepiej przez lekturę czytań i modlitw mszalnych przewidzianych na ten dzień, a także przez wzbudzenie w sobie pragnienia Eucharystii”. I dalej Papież naucza, że dla tych jednak, którzy z różnych przyczyn nie mogą uczestniczyć w Eucharystii – i są tym samym zwolnieni z obowiązku niedzielnego – cenną pomoc może stanowić telewizyjna, internetowa czy radiowa transmisja Mszy Świętej, zwłaszcza połączona z posługą nadzwyczajnych szafarzy Komunii Świętej, którzy przynoszą im Eucharystię.
W KPK (kan. 1246, § 2) oraz w KKK (nr 2183) przewidziano jeszcze inny sposób świętowania niedzieli w sytuacji niemożności uczestniczenia we Mszy Świętej, szczególnie ze względu na brak kapłana: „Jeśli z braku świętego szafarza albo z innej poważnej przyczyny nie można uczestniczyć w Eucharystii, bardzo zaleca się, ażeby wierni brali udział w liturgii słowa, gdy jest ona odprawiana w kościele parafialnym lub innym świętym miejscu, według przepisów wydanych przez biskupa diecezjalnego, albo poświęcali odpowiedni czas na modlitwę indywidualną w rodzinie lub w grupach rodzin”.
Obecnie wierni są zobowiązani od uczestnictwa we Mszy Świętej we wszystkie niedziele oraz święta nakazane. Świętami nakazanymi dla terytorium Polski, w których wierni mają obowiązek uczestniczenia we Mszy Świętej, są: uroczystość Świętej Bożej Rodzicielki (1 stycznia), uroczystość Objawienia Pańskiego (6 stycznia), uroczystość Najświętszego Ciała i Krwi Chrystusa (czwartek po uroczystości Trójcy Przenajświętszej), uroczystość Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny (15 sierpnia), uroczystość Wszystkich Świętych (1 listopada), uroczystość Narodzenia Pańskiego (25 grudnia), natomiast uroczystość Wniebowstąpienia Pańskiego obchodzona jest w VII Niedzielę Wielkanocy.
Zobowiązanie do uczestnictwa we Mszy Świętej nie jest zarządzeniem mającym na celu zgromadzenie wiernych w kościele. Motywem jego ustanowienia nie jest „zapewnienie frekwencji” na niedzielnej Eucharystii. W KKK (nr 2181) wyjaśniono: „Eucharystia niedzielna uzasadnia i potwierdza całe działanie chrześcijańskie”. Konsekwencją tej prawdy jest przykazanie kościelne wskazujące na znaczenie i wartość Eucharystii w życiu wyznawców Chrystusa. Nakaz uczestniczenia we Mszy Świętej zmusza do udzielenia sobie odpowiedzi na pytanie: dlaczego w niedzielę idę lub nie idę do kościoła? Właściwej odpowiedzi na tak sformułowane pytanie można udzielić jedynie z perspektywy wiary.
