« powrót do numeru

Liliana Florek
KATECHEO – WYWOŁYWAĆ ECHO

Artykuł pochodzi z miesięcznika "Msza Święta" nr 01, styczeń 2021

wydrukuj ten artykuł

KATECHEO – WYWOŁYWAĆ ECHO

Drodzy Rodzice,

Katecheci

i Wychowawcy!

„Zgromadzeni na świętej wieczerzy” – to tytuł aktualnego

programu duszpasterskiego Kościoła w Polsce.

Jego mottem są słowa: „Ojciec mój da wam prawdziwy

chleb z nieba” (J 6,32). Rok ten jest drugim etapem

trzyletniego programu duszpasterskiego pod hasłem:

„Eucharystia daje życie”. Jego celem jest pogłębienie

wśród wiernych znaczenia tajemnicy Eucharystii jako

centrum życia chrześcijańskiego i głębsze zrozumienie

symboliki celebracji eucharystycznej, co ma z kolei

prowadzić do czynnego w niej uczestnictwa. Stąd wynika

też zadanie dla katechezy szkolnej i para􀏔ialnej,

która powinna zadbać o jak najgłębsze wprowadzenie

młodzieży w znaczenie znaków liturgicznych, których

poznanie warunkuje osobiste przeżywanie tego, co się

celebruje. Dlatego w kolejnych numerach „Mszy Świętej”

zostaną zamieszczone propozycje katechez wpisujących

się w pogram duszpasterski na lata 2020/2021.

W bieżącym numerze zajmiemy się kwestią przestrzeni

celebracji liturgicznych, którą projektuje się

według określonych przepisów liturgicznych, aby zapewnić

wiernym optymalne warunki uczestniczenia

w celebracji.

dla starszych uczniów szkoły podstawowej i ponadpodstawowej

P􀃙􀃾􀂛􀃝􀃣􀃙􀃾􀂛􀃅 􀂑􀂛􀂽􀂛􀂐􀃙􀂃􀂑􀂹􀂮 􀂽􀂮􀃣􀃧􀃙􀂦􀂮􀂑􀃾􀃄􀃹􀂑􀂫

Katecheza o najważniejszych elementach przestrzeni liturgicznej

P􀂽􀂃􀃄 􀂻􀂃􀃣􀂛􀂑􀂫􀂛􀃾􀃹:

A. Wstęp – czas ok. 20 min

– Modlitwa

– Ćwiczenie aktywizujące „Architekt”

– Wprowadzenie w temat katechezy

B. Rozwinięcie – czas ok. 15 min

– Wykład katechety

C. Zakończenie – czas ok. 10 min

– Podsumowanie

– Ćwiczenie „Lista pytań”

P􀃙􀃾􀂛􀂐􀂮􀂛􀂦 􀂻􀂃􀃣􀂛􀂑􀂫􀂛􀃾􀃹:

A. Wstęp

Katechezę rozpoczynamy modlitwą – słowami aktu

wiary, nadziei, miłości i żalu, po której proponujemy

uczniom ćwiczenie aktywizujące „Architekt”.

W tym celu polecamy im, aby spróbowali zaprojektować

swój pokój w ten sposób, by spełniał ich oczekiwania

co do wygody, bezpieczeństwa i własnych

potrzeb. Katechizowani powinni zwrócić uwagę na

wielkość pokoju, odpowiednie jego umeblowanie,

oświetlenie oraz kolorystykę wnętrza. Po wykona-

C􀂛􀂽􀂛 􀂻􀂃􀃣􀂛􀂑􀂫􀂛􀃾􀃹:

– Uczeń wie, czym jest przestrzeń celebracji liturgicznych.

– Uczeń uświadamia sobie potrzebę stosowania

odpowiednich zasad dotyczących projektowania

i wystroju świątyni.

– Uczeń potra􀏐i wymienić najważniejsze miejsca

przestrzeni liturgicznej: ołtarz, ambona, miejsce

przewodniczenia.

S􀃁􀃊􀃳􀂃 􀂻􀂽􀃧􀂑􀃾􀂛:

Celebracja, przestrzeń.

U􀃳􀂃􀂦􀂮 􀃃􀂛􀃣􀃊􀂗􀃹􀂑􀃾􀃄􀂛:

1. POMOCE DYDAKTYCZNE – ołówek i kartka

A4 dla każdego ucznia, tablica multimedialna

i zdjęcia omawianych w katechezie elementów

przestrzeni liturgicznej.

2. METODY – wykład, rozmowa kierowana, ćwiczenie

aktywizujące „Architekt”.

3. LITERATURA – Pismo Święte; Katechizm Kościoła

katolickiego; Ogólne wprowadzenie do

Mszału rzymskiego.

1/2021 33

KATECHEO – WYWOŁYWAĆ ECHO



niu zadania uczniowie wypowiadają się na temat

swoich projektów pod kątem ich funkcjonalności.

Następnie uczestnicy zajęć zastanawiają się wspólnie,

jak powinien wyglądać projekt (zewnętrzny

i wewnętrzny) kościoła, czyli domu Bożego, w którym

spotykają się wierni, by celebrować Eucharystię,

inne sakramenty i nabożeństwa. Na co szczególnie

powinno się zwrócić uwagę przy planowaniu

jego przestrzeni? Po swobodnych wypowiedziach

uczniów prowadzący zwraca uwagę, że (przynajmniej

u części katechizowanych) jest przekonanie,

że budowla świątynna powinna być imponująca.

Niestety, czasem nawet wśród ludzi ochrzczonych

słychać wątpliwości dotyczące zasadności jej wielkości

i bogatych zdobień. Należy więc wskazać,

że kościół nie powinien wyglądać jak zwykłe mieszkanie,

magazyn lub hala gimnastyczna. Świadczą

już o tym liczne zapisy w Starym Testamencie,

gdzie odnajdujemy świadectwa takiej świadomości

człowieka, który w swej pierwotnej religijności wyznaczał

Bogu pewne określone miejsca (tzw. strefy

sacrum). Najpierw były to po prostu wzgórza,

a potem specjalne budowle. Według Księgi Wyjścia

Bóg wręcz nakazuje wzniesienie świątyni, aby zamieszkać

wśród swego ludu (por. Wj 25,8). Jednak

i Jezus, wypędzając kupców ze świątyni, pokazał, że

jest ona miejscem niezwykle ważnym (por. J 2,16).

Zatem już od czasów Starego Testamentu człowiek

był przekonany, że dom, w którym mieszka sam

Bóg, musi być okazały i piękny, przy jego budowie

nie szczędzono więc rzeczy najszlachetniejszych.

Bywało, że chrześcijanie odejmowali sobie od ust,

aby Panu Bogu o􀏐iarować to, co najlepsze.

B. Rozwinięcie

Wykład katechety:

Święty Paweł w jednym ze swoich listów pisał, że

człowiek składa się z trójwymiarowej struktury: duszy,

ducha i ciała. Analogicznie do tego twierdzenia

i Kościół składa się z trzech wymiarów. Odpowiednikiem

duszy jest zgromadzenie wiernych, ducha –

obecność w Kościele Ducha Świętego, odpowiednikiem

ciała jest świątynia jako budynek, który służy

przede wszystkim po to, aby gromadzić lud Boży

na celebrację Eucharystii i zapewnić mu optymalne

warunki uczestniczenia w liturgii. Eucharystia jest

samym sercem życia chrześcijańskiego, dlatego troska

o jej piękną celebrację jest obowiązkiem zarówno

duchowieństwa, jak i wiernych świeckich. Warto

tu jeszcze podkreślić, że nie tyle miejsce uświęca

człowieka, co raczej zgromadzenie, pośrodku którego

jest Bóg, uświęca miejsce, czyli to nie budynek

jest świątynią, ale jest nią sam Chrystus, a także ci,

którzy w Niego wierzą i tworzą z Nim jedno Ciało.

Trzeba zatem zawsze pamiętać, że cały wystrój

kościoła i wszystkie przedmioty, które się w nim

znajdują, są znakami rzeczywistości nadprzyrodzonych.

Mając to na uwadze, świątynia powinna być

wyłączona z użytku świeckiego i przez poświęcenie

przeznaczona wyłącznie dla służby Bożej. Konsekracja

kościoła przypomina obrzędy chrztu: podobnie

jak dusza ludzka, tak i świątynia ma stać się

mieszkaniem godnym Chrystusa, stąd powinna być

pokropiona wodą święconą i namaszczona świętymi

olejami. W ten sposób staje się tzw. przestrzenią

liturgiczną, w której zbierają się wierzący, by

stać się świętym zgromadzeniem w imię Chrystusa

ukrzyżowanego i zmartwychwstałego.

W wyjątkowych okolicznościach przestrzeń

tę może stanowić inne dogodne miejsce (np. plac,

jak to bywa przy okazji pielgrzymek papieskich).

Trzeba jednak dołożyć wszelkich starań, by samo

miejsce było godne i wygodne w sensie odpowiedniej

przestrzeni.

I stotnymi elementami tej przestrzeni są szczególne

miejsca, z którymi łączy się celebracja misterium

paschalnego. Stanowią one punkty odniesienia

dla wszystkiego, co dzieje się w liturgii. W zgromadzeniu

eucharystycznym główną przestrzeń stanowi

prezbiterium. Ołtarz umieszczony w centrum

prezbiterium, ambona wysunięta do przodu przed

ołtarz oraz miejsce przewodniczenia stanowią najważniejsze

elementy wyposażenia prezbiterium

każdego kościoła. Przy nich celebrowana jest liturgia

Kościoła, uobecniająca i aktualizująca wielkie

dzieła Boże dokonane dla naszego zbawienia.

Ołtarz

Trudno wyobrazić sobie normalne życie w mieszkaniu,

w którym nie byłoby mebli. Stanowią one

nieodzowną część każdego domu i przez swoją

funkcjonalność przyczyniają się do normalnego życia.

Pośród wielości domowych mebli niewątpliwie

najważniejszy jest stół. Również w kościele, jako

domu Bożym i miejscu gromadzenia się wiernych na

liturgii, nie może zabraknąć odpowiednich „mebli”,

34 1/2021

KATECHEO – WYWOŁYWAĆ ECHO

a najważniejszym elementem wyposażenia każdego

kościoła jest ołtarz, czyli budowla na podwyższeniu

mająca kształt stołu. Od najdawniejszych czasów

i we wszystkich religiach ludzie wznosili ołtarze

swoim bogom. Także w Starym Testamencie budowano

ołtarze, aby składać o􀏐iary Bogu jedynemu

i prawdziwemu. W chrześcijańskiej symbolice ołtarza

można wyróżnić dwa podstawowe znaczenia.

Z jednej strony jest on obrazem stołu z Ostatniej Wieczerzy,

na którym Chrystus ustanowił O􀏐iarę Eucharystyczną,

z drugiej zaś jest symbolem krzyża, na

którym Zbawiciel dokonał o􀏐iary odkupienia. Wokół

ołtarza gromadzi się cała wspólnota wiernych, aby

uczestniczyć w tych zbawczych misteriach.

Współczesne przepisy liturgiczne przewidują,

że w każdym kościele powinien być jeden ołtarz

główny trwale połączony z posadzką i oddalony

od ściany. Najlepszym budulcem dla ołtarzy jest

kamień szlachetny, z którego powinna być zbudowana

zwłaszcza mensa, czyli płyta stanowiąca

blat ołtarza, gdzie umieszcza się relikwie męczenników

i świętych. W kościele mogą znajdować się

w innych miejscach również ołtarze przenośne, na

których także można sprawować święte obrzędy.

Ołtarz powinien być przykryty dopasowanym obrusem,

na którym umieszcza się przedmioty potrzebne

wyłącznie do sprawowania Mszy Świętej:

Ewangeliarz, kielich, patena, puszki z komunikantami,

korporał, pury􀏐ikaterz, palka, Mszał i mikrofon.

Krzyż z wizerunkiem Chrystusa można

ustawić na ołtarzu lub obok niego, zaś świece ołtarzowe

mogą znajdować się na ołtarzu lub przed

nim, ustawione w taki sposób, aby nie zasłaniały

ołtarza. Powinno ich być 2, 4, 6 lub 7.

Stały ołtarz w kościele powinien być poświęcony.

Do najważniejszych elementów liturgii poświęcenia

ołtarza należy jego namaszczenie. Czynności

tej towarzyszy śpiew Psalmu 45, który uważa się

za królewską pieśń weselną i opiewa zaślubiny

króla ze swą oblubienicą, czyli Chrystusa z Kościołem.

Ołtarz przedstawiony jest jako poświęcona

komnata nowożeńców, którą przygotowuje sam

Bóg. Podczas każdej Eucharystii dokonują się na

nim tajemnicze zaślubiny Chrystusa z Kościołem.

Ta bogata symbolika i znaczenie ołtarza domagają

się okazywania mu należnej czci, co w czasie liturgii

czyni się przez ucałowanie, ukłony, okadzenia

oraz zdobienie go kwiatami.

Ambona

Godność głoszonego podczas zgromadzenia liturgicznego

słowa Bożego wymaga, aby w kościele było

ono głoszone ze specjalnego miejsca. W pierwotnym

kościele miejscem przepowiadania słowa była biskupia

katedra. Wraz z rozwojem architektury kościelnej

wyodrębniło się specjalne miejsce przeznaczone

tylko do głoszenia sowa Bożego. Obok ołtarza

budowano podwyższenie, które nazywano amboną,

od greckiego czasownika anabainen oznaczającego

„wstępować, wchodzić”. Początkowo podwyższanie

ambony miało znaczenie praktyczne i służyło lepszej

słyszalności mówiącego. Potem ambony oraz

sposób ich budowania, dekorowania i skierowania

nabrały znaczenia teologicznego. Niekiedy ambonę

porównywano do góry, z której Chrystus głosił

Dobrą Nowinę. Dziś bardziej podkreśla się aspekt

stołu. Ambona to stół słowa Bożego, dlatego współczesne

przepisy liturgiczne mocno podkreślają, aby

ambona służyła tylko i wyłącznie do czytania i wyjaśniania

słowa Bożego. Ambona powinna być stała,

odpowiednio wkomponowana w wystrój prezbiterium,

by czytający byli dobrze widoczni. Z ambony

wykonuje się jedynie czytania, psalm, odczytuje się

Ewangelię, śpiewa się orędzie wielkanocne, można

wygłosić homilię i intencje modlitwy powszechnej.

Przed podejściem do ambony i po odejściu, gdy znajduje

się na niej słowo Boże czytający lub śpiewający

powinni wykonać skłon głowy.

Miejsce przewodniczenia

W każdym prezbiterium powinno znajdować się

także miejsce dla przewodniczącego celebracji liturgicznych

(sedilia). W kościołach starożytnych

krzesło, z którego biskup przewodniczył liturgii lub

nauczał, nazywano katedrą. Określenie to pochodzi

ze świeckiej tradycji rzymskiej, gdzie oznaczało

miejsce nauczyciela, sędziego, urzędnika. Biskup

jako przewodniczący zgromadzenia liturgicznego

oraz jako pasterz powierzonego kościoła był jednocześnie

urzędnikiem, sędzią i nauczycielem. W czasach

rozkwitu budowli kościelnych, od V wieku,

katedrę ozdabiano baldachimem i stopniami. Wraz

z rozwojem tak zwanych kościołów para􀏐ialnych

zaczęły powstawać miejsca przewodniczenia dla

kapłana jako przewodniczącego celebracji liturgicznej,

który swoją osobą uobecnia działającego

w liturgii Chrystusa. W związku z tym miejsce

1/2021 35

KATECHEO – WYWOŁYWAĆ ECHO

przewodniczenia powinno być dobrze widoczne,

skromne, to znaczy nie powinno przypominać tronu,

i zwrócone w stronę ludu. Z tego miejsca odbywają

się obrzędy wstępne i obrzędy zakończenia.

Poza tym można z miejsca przewodniczenia głosić

homilię i odmawiać modlitwę powszechną.

Tabernakulum

W przestrzeni prezbiterium może znajdować się

także tabernakulum, czyli „sza􀏐ka” służąca do przechowywania

Komunii Świętej. Pierwotnie Ciało

Chrystusa przechowywano w domach prywatnych,

tam gdzie była odprawiana Msza Święta, potem

w mieszkaniu kapłana obok kościoła. Od VIII wieku

skrzynię do przechowywania Eucharystii ustawiano

na ołtarzu lub zawieszano nad nim. Wiszące

tabernakula często miały kształt gołębia. Potem

zaczęto umieszczać tabernakula w bocznych ścianach

kościoła, a w okresie gotyku w wolno stojących

􀏐ilarach. Od XV wieku umieszczano tabernakulum

w głównym ołtarzu i tak jest do dnia dzisiejszego.

Z czasem pojawił się zwyczaj adoracji Chrystusa

ukrytego w tabernakulum. Ołtarz stracił swe znaczenie

na rzecz tabernakulum. Współczesne przepisy

kościelne przywracają pierwszorzędne znaczenie

ołtarzowi. To na nim dokonuje się Eucharystia. Bez

obecności Chrystusa, która uobecnia się na ołtarzu,

nie byłoby tabernakulum. W związku z tym zaleca

się, aby Najświętszy Sakrament był przechowywany

w tabernakulum znajdującym się w oddzielnej kaplicy.

Natomiast jeżeli tabernakulum umieszczone

jest w głównym ołtarzu, to w czasie celebrowania

Mszy Świętej ważniejszy jest ołtarz i jemu przede

wszystkim należy oddawać cześć. Tabernakulum

powinno być nieusuwalne, zbudowane z trwałego

i nieprzezroczystego materiału. Zwraca się uwagę,

że musi być tak zamknięte, aby wykluczyć możliwość

profanacji. Na stałe w jego pobliżu zapala

się tak zwaną wieczną lampkę, która przypomina

o obecności Chrystusa. Znakiem szacunku i czci dla

Najświętszego Sakramentu jest przyklęknięcie.

Chrzcielnica

Wskazując na miejsca celebracji liturgicznych w kościele

nie sposób zapomnieć o chrzcielnicy. To przy

niej dokonuje się pierwsza i najważniejsza celebracja

liturgiczna w życiu każdego chrześcijanina, która

oznacza początek nowego życia – życia dziecka Bożego.

Tutaj umieramy dla grzechu i rodzimy się dla

Boga. Ważność i godność pierwszego sakramentu,

który też otwiera drogę do innych sakramentów,

inspirowała pierwszych chrześcijan do wznoszenia

specjalnych budowli przeznaczonych do udzielania

chrztu, które nazywano „baptysteriami”. Pierwsze

baptysteria pojawiły się już w III wieku. Były to budynki

o zaokrąglonym kształcie, a ponieważ w Kościele

pierwotnym chrzczono przez zanurzenie, wewnątrz

baptysterium znajdował się głęboki na około

pół metra basen z wodą. Do źródła chrzcielnego prowadziły

trzy stopnie. Ściany chrzcielnicy ozdabiano

pięknymi mozaikami przedstawiającymi teologiczne

treści sakramentu chrztu. Z czasem chrzcielnicę

– baptysterium włączono do całości budynku kościelnego.

Począwszy od końca V wieku rozwój życia

para􀏐ialnego i upowszechnienie się praktyki chrztu

dzieci sprawiły, że zaczęto używać naczyń przenośnych

do przechowywania wody. Naczynia te nazywano

fons baptismalis, czyli źródło chrzcielne albo po

prostu chrzcielnica. Przybrała ona kształt przykrytego

kielicha, który był bardzo bogato zdobiony. Potem

na przykryciu chrzcielnicy umieszczano 􀏐igurę

Jana Chrzciciela. Chrzcielnicę wykonywano z kamienia

lub z metalu i zwykle oddzielano ją od prezbiterium.

Zwyczaj budowania chrzcielnicy wewnątrz kościoła

przetrwał do naszych czasów. W niektórych

kościołach buduje się specjalną kaplicę chrzcielną.

C. Zakończenie

Wszyscy możemy przyczynić się do tego, by celebracja

liturgii eucharystycznej dokonywała się w naszych

kościołach w godnych warunkach, dlatego

na koniec spotkania warto się jeszcze zastanowić,

jak to zrobić. Jeśli uczniom trudno będzie znaleźć

jakieś zadanie dla siebie, to katecheta może podpowiedzieć,

że nawet jeśli nie pełnimy żadnej konkretnej

funkcji w czasie celebracji eucharystycznej,

to równie ważne jest odpowiednie przygotowanie

przestrzeni, w której Eucharystia będzie sprawowana,

np. odkurzenie tego miejsca, przygotowanie

białego obrusu i bielizny mszalnej, ułożenie kwiatów

czy też partycypowanie w ich zakupie.

Jako podsumowanie katechezy proponujemy

uczniom ćwic zenie „Lista pytań”. W tym celu każdy

uczestnik zajęć pisze na kartce pytanie dotyczące

tematu lekcji i podaje je koledze. Ten powinien odpowiedzieć

wyczerpująco na pytanie. W przeciwnym

razie odpowiedź uzupełnia kolejny uczeń.

« powrót do numeru